Nieśmiałe dziecko – jak mu pomóc?

Każdy zdrowy rodzic chce, by jego dziecko było szczęśliwe, odniosło w życiu sukces, miało przyjaciół, bliskie relacje. Są dzieci, które szybko zjednują sobie innych: uśmiechnięte i urocze „gaduły”, lubiane przez innych i lubiące siebie, otwarte na nowe wyzwania, potrafią „walczyć o swoje”. Są jednak i takie, które trzymają się na uboczu, unikają kontaktów z innymi, bo te budzą lęk. Dzieci nieśmiałe, o których mowa, nie podejmują działań, gdyż nie wierzą w siebie. Kieruje nimi chęć uniknięcia porażki bardziej niż realizacji celu, dlatego wolą wycofać się niż zaryzykować. Robiąc niewiele ciężko odnieść sukces, stąd też mają mniej okazji do pozytywnych doświadczeń, takich jak pochwała, podziw. A bez powyższych doświadczeń trudno czuć się lubianym, otworzyć się na innych i realizować swoje cele.

To, że nieśmiałe dzieci unikają kontaktów społecznych, nie oznacza, że ich nie chcą. Niezaspokojona potrzeba więzi z innymi jak również utwierdzanie się w przekonaniu, że „nie potrafię, nie dam rady” może powodować poczucie izolacji społecznej, tęsknotę za bliskimi związkami, a także złość kierowaną ku sobie lub innym. Dlatego ważne jest, by rozpoznając nieśmiałość u naszej pociechy podejmować takie działania, które pomogą jej poradzić sobie z lękiem i wewnętrznymi blokadami. Dzieci nieśmiałe mogą być szczęśliwe tak samo jak inne. Potrzebują jednak więcej naszego wsparcia.

Spis treści:

• Czym jest nieśmiałość?
• Przyczyny nieśmiałości
• Objawy nieśmiałości
• Czy nieśmiałość jest zła?
• Jak pomóc nieśmiałemu dziecku?

Czym jest nieśmiałość?

Nieśmiałość jako krótkie doświadczenie jest dość powszechnym zjawiskiem. Z badań Zimbardo wynika, że 80% badanych przez niego osób stwierdziło, że byli nieśmiali w jakimś okresie swojego życia. Każda nowa sytuacja może onieśmielać. Przypomnijmy sobie pierwsze dni szkoły lub nowej pracy – prawdopodobnie większość z nas była wówczas nieco wycofana. Stąd też, jeśli nasze energiczne i pomysłowe w domu dziecko, w przedszkolu lub w szkole (zwłaszcza na początku) jest bardziej na uboczu, nie oznacza to, że jest ono nieśmiałe. Dopiero, gdy taka sytuacja się przedłuża i strach powstrzymuje dziecko od kontaktów z innymi w różnych miejscach i sytuacjach, możemy mówić o dziecku nieśmiałym.

Według Danuty Boreckiej – Biernat nieśmiałość to „unikanie społecznych interakcji i obniżenie poziomu sprawności działania jednostki w obecności innych osób”. No właśnie, ta obecność innych osób jest na tyle stresująca, że dana osoba nie może w pełni ukazać swojego potencjału, wyrazić siebie. H. Hamer opisuje nieśmiałość jako „psychiczny paraliż”, ponieważ pociąga ona za sobą zespół przykrych uczuć, obezwładniających myśli na swój temat i gotowość do wycofania się z trudnych sytuacji.

Nieśmiałość może być postrzegana różnie przez różne osoby. Niektórzy opisują ją jako względnie stałą cechę osobowości, która przejawia się nieumiejętnością radzenia sobie w sytuacjach społecznych. Inni zwracają uwagę, że nieśmiałość może być okresowa, wynikająca z aktualnej fazy rozwojowej. Jeszcze inni w ogóle nie przypisują nieśmiałości konkretnej osobie, ale mówią o nieśmiałych zachowaniach, które mogą dotyczyć każdego. Psycholodzy, psychoterapeuci ogólnie określają nieśmiałość jako trudność w kontaktach z innymi ludźmi.

Przyczyny nieśmiałości

Natura czy kultura? To pytanie często zadają sobie psycholodzy szukając źródeł różnych cech człowieka. Czy nieśmiałość jest dziedziczona czy też wyuczona?

Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, gdyż nieśmiałość jest wynikiem współdziałania wielu czynników: zarówno biologicznych (genetycznych), jak i środowiskowych. Poniżej opiszę najważniejsze z nich.

Przyczyny nieśmiałości – typ układu nerwowego (uwarunkowany genetycznie)

 Dzieci nieśmiałe charakteryzują się często niskim progiem pobudzenia, co oznacza, że reagują silnymi emocjami na sytuacje, które dla ich rówieśników mogą być neutralne (rozmowa z koleżanką, zabranie głosu na forum klasy). Badania pokazują jednak, że zarówno w grupie dzieci nieśmiałych i nie – nieśmiałych są osoby z wszystkimi typami układu nerwowego. Czyli odziedziczony typ układu nerwowego sam w sobie nie determinuje nieśmiałości, a jedynie określa pewną predyspozycję. To, czy rozwinie się nieśmiałość zależy jeszcze od innych czynników.

Przyczyny nieśmiałości – temperament (uwarunkowany genetycznie)

Każde dziecko rodzi się z predyspozycją do pewnego rodzaju zachowań, czyli z jakimś temperamentem. Jeden z aspektów temperamentu – hamowanie to funkcja odpowiedzi mózgu na stymulację. Niektóre dzieci rodzą się z zahamowanym temperamentem, co powoduje, że są bardzo wrażliwe na nowości. U innych, proces hamowania jest dużo mniej intensywny i takie osoby wręcz szukają nowości.

W miarę rozwoju, pod wpływem dodatkowych czynników, zahamowany temperament może przekształcić się w nieśmiałą osobowość , ale nie musi.

Przyczyny nieśmiałości czynniki rodzinne (geny i środowisko)

70% nieśmiałych dzieci ma nieśmiałych rodziców. Rzadko zdarzają się nieśmiałe dzieci w rodzinach nie-nieśmiałych. Wynika z tego, że nieśmiałość dzieci silnie koreluje z nieśmiałością rodziców. Natomiast, co istotne, rodzeństwo nieśmiałych dzieci nie zawsze jest nieśmiałe. Nieśmiałe dziecko w badaniach zazwyczaj jest jedno – najstarsze.

Wiele badań wskazuje, że kolejność urodzin dziecka w rodzinie ma istotny wpływ na jego późniejsze funkcjonowanie. Zazwyczaj pierwsze dziecko wywołuje u rodziców więcej trosk niż kolejne. Często też opiekunowie stawiają pierworodnym większe wymagania i są wobec nich bardziej wymagający. Jeżeli dziecko czuje, że nie jest w stanie spełnić tych oczekiwań, rozwija niskie poczucie własnej wartości. Wyniki badań pokazują, że więcej dzieci pierworodnych jest nieśmiałych niż ich młodsze rodzeństwo. Pozycja najstarszego i pewne przywileje z nią związane również mogą wpływać na rozwój nieśmiałości. Zazwyczaj młodsze rodzeństwo musi uczyć się negocjacji, perswazji, kompromisu i tym samym rozwija umiejętności społeczne, aby „przetrwać”. Przez to może być bardziej lubiane i popularne w grupie społecznej niż starsze.

Nieśmiałość dzieci współwystępuje także z konkretnymi postawami rodzicielskimi: nadmiernie ochraniającą oraz odrzucającą. Jeśli rodzice są nadmiernie opiekuńczy, dziecko nie ma okazji do samodzielnego działania, rodzice zaspokajają wszystkie potrzeby i usuwają wszystkie przeszkody. Powoduje to, że dziecko nie nabywa doświadczeń i nie potrafi radzić sobie w nowych sytuacjach. Wycofuje się, bo nie wie, czy sobie poradzi. W rodzinie odrzucającej rodzice są bardziej surowi, nie rozmawiają często ze swoimi dziećmi. Brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa, współdziałania, miłości, uznania powoduje u dziecka tendencję do niepewności w kontaktach z innymi.

Przyczyny nieśmiałości – szczególne wydarzenia (środowisko)

Może się zdarzyć, że dziecko nieposiadające genetycznych predyspozycji do rozwoju nieśmiałości doświadczy jakiegoś trudnego doświadczenia w sytuacji społecznej – ośmieszenia, upokorzenia lub pominięcia, co spowoduje u niego wycofanie, niechęć do poznawania nowych osób lub zabierania głosu w grupie. Wstyd może spowodować, że dziecko nie podzieli się tym doświadczeniem z bliskimi, i z czasem będzie coraz bardziej izolować się i obawiać kontaktów z innymi. Dlatego też ważne jest, by być uważnym na wszelkie zmiany w zachowaniu dziecka i stwarzać mu przestrzeń do swobodnego wyrażania uczuć.

Objawy nieśmiałości

Jak wygląda nieśmiałe dziecko? Jak się zachowuje, co czuje i myśli?

Nie wszystkie nieśmiałe dzieci są do siebie podobne – to jeden z mitów na temat nieśmiałości. Nieśmiałość może mieć wiele twarzy. Zdarza się, że nieśmiałe dzieci mogą maskować przeżywane emocje i zamiast wstydu czy lęku prezentować złość lub wesołkowatość.

Jednakże są pewne cechy wspólne nieśmiałym dzieciom, które mogą występować w zmiennym natężeniu lub wybiórczo.

Dziecko nieśmiałe często:

• unika kontaktu wzrokowego, spogląda w dół, „chowa się”,
• nie uśmiecha się, jest spięte,
• milczy, ewentualnie mówi mało, cicho lub jąka się, myli,
• nie inicjuje kontaktów społecznych, czasem włącza się do zabawy po zachęcie.

Powyższym zachowaniom towarzyszą wyraźne objawy fizjologiczne:

• przyspieszone bicie serca,
• czerwienienie się lub bladość,
• niezręczność ruchów, sztywność,
• drżenie palców,
• nadmierna potliwość,
• nudności, „kręcenie“ w brzuchu,
• suchość w gardle,
• zawroty głowy, ograniczenie działalności zmysłów np. gorsze widzenie lub słyszenie.

W sferze emocjonalnej dominującym uczuciem jest niepokój, lęk przed porażką. Pojawia się także zakłopotanie, niepewność, wstyd, smutek, frustracja i złość.

Dziecko nieśmiałe, koncentrując się na własnych przeżyciach nie potrafi skupić się na tym, co dzieje się wokół. Utrudnia to uczenie się, zapamiętywanie, jak również przekazywanie wiedzy w wypowiedziach ustnych czy sprawdzianach pisemnych. Dlatego też, często dzieci nieśmiałe mają trudności w sferze poznawczej.

Brak pozytywnych doświadczeń w relacjach z innymi, lęk i trudności w uczeniu się powodują, że nieśmiałe dziecko rozwija zaniżoną samoocenę, nie wierzy we własne możliwości. Negatywne przekonania o sobie wzmacniają lęk i wycofanie, utrudniając dziecku zmianę tej sytuacji. Dlatego należy pomóc nieśmiałemu dziecku w odnalezieniu jego zasobów.

Czy nieśmiałość jest zła?

Nieśmiałość nie jest chorobą czy zaburzeniem. To cecha charakteru lub sposób zachowania w sytuacjach społecznych. Nieśmiałość, jakkolwiek kojarzy się z ograniczeniami, ma również wiele pozytywnych stron.

Osoby nieśmiałe postrzegane są jako dystyngowane, z klasą. Robią wrażenie dyskretnych, poważnych. Są dobrymi obserwatorami i słuchaczami, co wzbudza zaufanie i sympatię innych. Będąc na uboczu mają możliwość dokonywania analizy sytuacji i planowania działań. Nie wchodzą w konflikty, nie zachowują się agresywnie. Nieśmiała osoba niemal w każdej sytuacji analizuje swoje zachowania, jest też bardziej uważna na innych, dzięki czemu łatwiej jej dostrzec punkt widzenia drugiej osoby, ma rozwiniętą empatię. Zaletą osoby nieśmiałych jest też perfekcjonizm. Lęk przed krytyką innych sprawia, że dokłada wszelkich starań, aby nie narazić się na nią, a więc eliminuje wszystkie możliwe błędy.

Nieśmiałość może stać się zaletą, kiedy człowiek nauczy się wykorzystywać jej pozytywne aspekty i nie dopuści jednocześnie, aby zawładnęła nim całkowicie, uniemożliwiając realizację planów i marzeń. Jak tego dokonać?

Jak pomóc nieśmiałemu dziecku?

Po pierwsze, należy spojrzeć na dziecko całościowo, nie tylko przez pryzmat jednej cechy! Nadmierne skupianie się na trudności sprawia, że nie widzimy rozwiązań. A dziecko, nieśmiałe czy śmiałe może być kreatywne, wrażliwe, empatyczne, posiadać uzdolnienia artystyczne, sportowe, naukowe, kulinarne, itd. Może mieć całe mnóstwo pozytywnych cech, które warto podkreślać, a tym samym wzmacniać jego samoocenę. Takich wzmocnień potrzebuje nieśmiałe dziecko. Czego jeszcze?

• Treningu społecznego: nikt nie rodzi się z pakietem umiejętności społecznych. Jednak można się ich nauczyć. Warto zachęcać dziecko do bycia między ludźmi, zabierać je do znajomych, do kina, teatru, na plac zabaw, nawiązywać w jego obecności nowe znajomości, a tym samym modelować pożądane zachowania. Można też przygotować dziecko na różne sytuacje, np. poprzez zabawy w odgrywanie scenek: witanie się, zakupy, rozmowy z kolegą, itd. Przed nową sytuacją warto porozmawiać z dzieckiem o tym, czego może się spodziewać, jak należy się zachować w danym miejscu (np. podczas wizyty u lekarza).
• Przestrzeni do wyrażania emocji: zapewnienia, że emocje są naturalne i nie ma tych złych. Warto pomóc dziecku rozpoznawać jego uczucia i wyrażać je w sposób, który nie rani jego i innych. Pomocne mogą być w tym celu ćwiczenia uważności 🙂 Im bardziej dziecko będzie rozumiało i akceptowało swoje emocje, tym bardziej nauczy się panować nad sobą w sytuacjach stresowych i takich, w których nieśmiałość mocno daje się we znaki.
• Zachęcania do samodzielności: warto zachęcać, ale nie zmuszać dziecka do podejmowania własnych decyzji i działań (np. wybierz, co chcesz dziś ubrać) , wyrażania swoich opinii i przyjmowania ich z szacunkiem.
• Nauki radzenia sobie z niepowodzeniami: porażki zdarzają się każdemu! Nie należy się załamywać, gdy coś nie wyjdzie. Warto pokazywać dziecku różnorodność w społeczeństwie, uczyć tolerancji i akceptacji: każdy jest inny, nie wszystkim wszystko wychodzi od razu, ale nie ma w tym nic złego.
• Odkrywania i rozwijania swoich talentów – dzięki nim może poczuć się wyjątkowe, bez względu na to, czy jest nieśmiałe czy nie.

Bibliografia:

• Gładyszewska – Cylulko J. (2010) Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii. Kraków. Impuls.
• Zabłocka M. (2008) Przezwyciężanie nieśmiałości u dzieci. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Zimbardo P. G. (1994) Nieśmiałość. Warszawa. PWN.
• Bandelow B. (2011) Nieśmiałość. Czym jest i jak ją pokonać. Sopot. GWP.
• Carducci, Bernardo J. (2008) Nieśmiałość: nowe odważne podejście. Kraków. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.
• Staniek M. (2013) Nieśmiałość. Zmień myślenie i odważ się być sobą. Warszawa. Samo Sedno

---

Psycholog Wrocław – umów wizytę online lub telefonicznie 

Zapraszamy! Ośrodek Psychoterapii Przystań