Ośrodek Przystań poleca – „Mały Otik” -czesko-japońsko-brytyjski film z 2000 roku w reżyserii Jana Svankmajera.

Film z gatunku zapadających w pamięć, niepokojących, przerażających, pełen absurdu i  mrocznego, surrealistycznego czarnego humoru z elementami baśni.

Jest to czwarty pełnometrażowy film w karierze reżysera, autorska adaptacja bajki „Ociosanek” spisanej z ludowych podań przez Erbena w poł. XIX wieku. Zawierająca uniwersalny wymiar, który niesie ze sobą prawdę charakterystyczną dla mitów.

Svankmajer jest artystą wszechstronnym kojarzonym z surrealizmem, animacją, groteską i makabrą. Zaprasza on do podążania za swoimi obsesjami o charakterze lękowym, których chce się pozbyć filmując je, czyli nazywając. Czerpiąc z odkryć psychoanalizy eksploruje ludzką podświadomość, traktuje twórczość jak autoterapię, a będąc przedstawicielem surrealistycznego nurtu bardziej ceni irracjonalizm, intuicję , buntuje się przeciw kanonom i konwencjom zgłębiając zakamarki ludzkiej duszy. Postuluje również by w twórczości podążać za tematami wzbudzającymi ambiwalencję unikając filmów ” z tezą”. Tak jest w przypadku opowieści o Ociosanku.

W czeskiej kulturze bajka ta opowiadana była dzieciom jako przestroga przed zbytnim łakomstwem.

Svankmajer idzie jednak w stronę niejednoznacznej swobodnej interpretacji. Reżyser sytuuje akcję w kamienicy praskiej w latach 90-tych XX wieku.

Bohaterami są państwo Horakowie, przedstawiciele klasy średniej , którzy marzą o potomku. Dostają jednak diagnozę obustronnej bezpłodności. Żona Horaka popada w rozpacz i apatię. On sam, bardziej opanowany, ulega z czasem podświadomym urojeniom widząc niemowlęta nawet w rozkrojonym arbuzie. Podczas prac w ogrodzie, na zakupionej podmiejskiej działce, wykopuje korzeń, przypominający kształtem dziecko. Ociosuje go by nadać mu bardziej ludzkie kształty i ofiarowuje na pocieszenie małżonce.

Ta natychmiast reaguje entuzjastycznie i zaczyna go traktować jak żywe niemowlę. Pod wpływem silnej matczynej miłości korzeń zaczyna ożywać. Pani Horakowa pragnie zabrać go do domu i pozoruje ciążę, wkładając sobie odpowiedniej wielkości poduszki przez osiem miesięcy. Mimo oporu męża oficjalnie zjawia się z dzieckiem, któremu nadają imię Otik. Dziecko najpierw karmione piersią ma coraz większy apetyt. Przestają mu wystarczać butelki z mlekiem i jego pierwszą ofiarą pada kot.. Żarłoczność Otika staje się coraz większym problemem dla rodziny, prowadząc do poważnych kłopotów. Kanibalizm rosnącego monstrualnie dziecka wymyka się spod kontroli.

Podobnie jak w wielu bajkach sytuację wyjściową utworu stanowi „brak” – jest on źródłem motywacji bohaterów.

Obsesyjne pragnienie posiadania potomka każe Horakom widzieć w wykopanym korzeniu niemowlę. Poczynania rodziców Otika obserwuje mała Alżbietka, córka sąsiadów. Jako jedyne dziecko w kamienicy demaskuje naszych bohaterów. Pełni ona funkcję wszechwiedzącego narratora, ponieważ czytając bajkę o Ociosanku jest o krok do przodu z wydarzeniami.

Reżyser deleguje ją do tej roli, bo jako dziecko ma wyobraźnię komunikując się ze światem mitu i archetypu. Horakowa uosabia archetyp kobiety – matki, dla której największą wartością w życiu jest możliwość posiadania i wychowania potomstwa. Jej instynkt macierzyński jest tak głęboki, że nie przyjmuje racjonalnych argumentów męża. Ożywający korzeń jest być może jej popadnięciem w urojenie. Jej naiwny optymizm, upór, bezkrytyczna akceptacja coraz bardziej niebezpiecznych zachowań Otika graniczy z lekkomyślnością i szaleństwem.

Można się pokusić w ty miejscu o interpretację takich postaw macierzyńskich jako takich , które służą głównie zaspokajaniu własnych instynktownych lub narcystycznych pragnień  matki. Nie widząc, nie rozpoznając istoty własnego dziecka nie stawia mu ona granic, stwarzając nienasyconego, pełnego roszczeń „potwora”, będącego jednocześnie ofiarą.

Bajka o Ociosanku jest także tematyczną wersją mitu Fausta : buntem człowieka przeciwko naturalnemu porządkowi rzeczy, samej naturze, tragicznym wymiarem tego buntu.

Państwo Horakowie by zrealizować swoje pragnienie zawierają swoisty „pakt z diabłem”, by to co niemożliwe stało się realne. W egoistycznym odruchu gwałcą boskie prawa. Powołując mit do życia ludzie są mu poddani, są jego ofiarami. Otik jako ucieleśnienie mitu zaczyna żyć własnym życiem, wymyka się spod kontroli. W rezultacie zostaje wyrzucony na margines społeczeństwa, które nie potrafi nawiązać z nim kontaktu.

Sięgnięcie po korzeń nawiązuje do rajskiego drzewa – człowiek dowiadując się co jest dobre i złe, dotykając drzewa życia zostaje wygnany z Raju. Ociosanka można widzieć w tym kontekście jako ofiarę uzurpatorskiego, władczego wobec natury i jej praw stosunku człowieka. Svankmajer sugeruje dodatkowy wymiar postrzegania krwiożerczego Otika – dostrzega w nim obraz współczesnego świata – symbolizuje potrzeby naszej cywilizacji, jej dążenia do pożerania wszelkiego rodzaju rzeczy: grup etnicznych, konsumpcjonizmu.

Przy odrobinie autorefleksji i szczerości musimy przyznać, że Otik jest w każdym z nas, a nienasycone pragnienia i popędy potrzebują by je okiełznać funkcją ego- kierującej się zasadą rzeczywistości.

Uznanie rzeczywistości często polega na pogodzeniu się z utratami, brakami i ograniczeniami.

Ta konkluzja zapewne nie zabrzmiała atrakcyjnie wśród głosów głównego nurtu naszej kultury, że należy nam się wszystko i mocniej i więcej. No cóż , w kontekście kanibalizmu nasz poeta Różewicz także apelował byśmy się nie pozjadali wzajemnie.

Zapraszam do obejrzenia filmu. Mocny, brutalizm opowieści przeniesiony jest w nieco inny wymiar – mniej dosłowny, bezpośredni dzięki czarnemu humorowi czyniącemu dzieło lżejszym Osobiście polecam ten sposób do budowania dystansu do siebie i rzeczywistości. Wszystkim nam się przyda.

Renata Pawłowska – psycholożka, psychoterapeutka systemowa

Psycholog Wrocław – umów wizytę online lub telefonicznie 

Zapraszamy! Ośrodek Psychoterapii Przystań